काय? गोंधळात पडलात ना? जॉन स्नोने सनीची युक्ती वापरली? कुठली युक्ती? कुठल्या सीझनमध्ये? कुठला एपिसोड? हे काय गौडबंगाल आहे?
सांगते. सगळ्यात पहिल्यांदा हे सांगते की हा जॉन स्नो काही तो जॉन स्नो नाही काही! हा जॉन स्नो हा तो who knew nothing वाला नाही, हा तर अठराव्या शतकात होऊन गेलेला 'डॉ.' जॉन स्नो who did know things :) पण मग यांनी कुठली युक्ती वापरली? ती पण सनीची? आणि सनी म्हणजे नक्की कोण? सनी लिओनी? सनी गावस्कर? की सनी देओल? उलगडेल हे ही रहस्य लवकरच. अर्थात एव्हाना तुमच्या लक्षात आलंच असेल की लेखाचं शीर्षक अगदी लोकसत्ता स्टाईल क्लिकबेट आहे. पण आता इथे आलाच आहात तर पूर्ण लेख वाचूनच टाका की, जरा थोडीफार आकडेवारी आहे ती सहन कराल अशी आशा आहे!
ही गोष्ट आहे १८५४ ची. झालं असं, साधारण ऑगस्टच्या शेवटाला लंडन मधल्या सोहो परगण्यात कॉलराच्या साथीचा मोठा उद्रेक झाला. विशेषतः ब्रॉड स्ट्रीट या भागात ही साथ इतकी वेगात पसरली की दहा दिवसाच्या आत त्या परिसरातले तब्बल ५०० जण मृत्युमुखी पडले. या घटनेच्या दहशतीमुळे आठवडाभरात जवळपासचे सुमारे दोन तृतीयांश लोक घर सोडून दुसरीकडे निघून गेले. त्याकाळी कॉलराची साथ ही काही नवीन गोष्ट नव्हती, कॉलराच्या साथी कमीजास्त प्रमाणात कायम उद्भवत असायच्या. जॉन स्नो हे लंडनस्थित डॉक्टर होते. १८३० पासून वैद्यकीय क्षेत्रात कार्यरत असलेल्या डॉक्टर स्नो यांनी वेळोवेळी कॉलराच्या रोग्यांवर उपचार केले होते. त्यातून त्यांनी स्वतःची निरीक्षणेही नोंदवून ठेवलेली होती.
(Dr. John Snow
1813-1858)
१८५४
सालच्या उद्रेकाची व्याप्ती तशी मोठी होती.
स्नो तातडीने या घटनास्थळी पाहणी
करायला गेले असता त्यांच्या
असा लक्षात आले, की मुख्यतः
मृत्यूंचे प्रमाण एका विशिष्ट विभागात
एकवटलेले आहे. त्यांनी त्या
परिसरात घडलेल्या मृत्यूंची सखोल चौकशी सुरु
केली. त्यांना मृत्युमुखी पडलेल्या लोकांमध्ये गरीब/श्रीमंत, स्त्री/पुरुष, लहान/थोर अशा
कुठच्याच बाबतीत समान धागा सापडेना.
मात्र त्यांच्या लक्षात आलं, की हे
सगळे मृत्यू एका विशिष्ट हातपंपावरून
पाणी पिणाऱ्या घरांमध्ये झाले आहेत. त्यांनी
असा अंदाज बांधला, की या साथीतल्या
मृत्यूना पंपाद्वारे येणारे दूषित पाणी कारणीभूत आहे.
मग त्यांनी या सगळ्या मृत्यूचा
मग एक भौगोलिक नकाशा
तयार केला. विशेष म्हणजे त्यांनी अपवादांचीही काळजीपूर्वक नोंद केली.
त्यांना दिसलं, त्या परिसरातल्या एका दारूच्या भट्टीत काम करणाऱ्या कोणाचाच मृत्यू झालेला नाही. शिवाय आणखी एक व्यक्ती जी या ब्रॉड स्ट्रीट परिसरापासून लांब राहत होती, तिच्याही मृत्यूची त्यांनी दखल घेतली. मात्र या दोन्ही अपवादांनी त्यांच्या संशयाला (गृहीतकाला) पुष्टीच मिळाली. दारूभट्टीतले कर्मचारी त्यांच्या स्वतंत्र विहिरीतले पाणी पीत होते, तर लांबचा रहिवासी त्या आठवड्यात काही कारणास्तव या भागात आला असून तेथील पाणी त्याने प्यायले होते. इतरही काही अशाच अपवादांची त्यांनी रीतसर तपासणी केली असता कुठल्या ना कुठल्या स्वरूपात ब्रॉड स्ट्रीट च्या हातपंपावरचे पाणी या साथीत गंभीर आजारी पडलेल्या माणसांनी प्राशन केल्याचे डॉ. स्नो यांना आढळून आले. स्नो यांनी तातडीने संबंधित स्थानिक अधिकाऱ्यांना सांगून ब्रॉड स्ट्रीट वरच्या हातपंपाचे हॅण्डल तोडून तो निकामी केला. (कळलं? हातपंप, आणि सनी देओल? अहो हेच ते! फुल्ल सनी देओल श्टाईल! ... बरं ठीक आहे. अगदी इतका ड्रॅमॅटिक नसला तरी चालवून घ्या, आधीच सांगितलं होतं की नाही शीर्षक क्लिकबेट आहे म्हणून??) याने झाले काय, की साथीच्या उगमाचा समूळ नायनाट केला नाही तरी अधिक मृत्यूंना आळा बसला, कारण आता त्या पंपावरून कोणीच पाणी पिऊ शकणार नव्हते.
वरच्या
आलेखात अगदी स्पष्ट होतंय
की हातपंप निकामी केल्यापासून तिथे मृत्यूंचे प्रमाण घटत
गेले. आता तुम्ही म्हणाल
की पंप निकामी करण्याआधीच तर मृत्युदर
खाली आलेला दिसतोय, त्यात आपल्या हिरोचं काय कर्तृत्व? पण असं बघा, भयापोटी
तिथल्या बऱ्याचशा लोकांनी आधीच पलायन केले
होते त्यामुळे मुळात तिथे लोक कमी
राहिले होते. जे उरले होते
त्यात मृत्यूचा दर वाढला नाही
हे सगळ्यात महत्त्वाचे!
अर्थात गोष्टीतल्या हिरोला अडचणी आल्या नाहीत तरच नवल! त्यावेळी त्यांच्या 'दूषित पाण्याच्या सेवनाने कॉलरा होतो' या अनुमानाला सहजी मान्यता मिळाली नाही.
त्यांनी लंडनमधल्याच पूर्वीच्या १८४९ सालच्या कॉलराच्या साथीला बळी पडलेल्या लोकांचा अभ्यास केलेला. मात्र त्यांचा अभ्यास बऱ्याच अंशी मियाझ्मा थिअरीमध्ये तथ्य असल्याचे गृहीत धरून होता. त्यांचा असा विश्वास होता की समुद्रसपाटीपासूनची उंची आणि कॉलरामुळे होणाऱ्या मृत्यूचे प्रमाण यांच्यात व्यस्त सहसंबंध आहे. म्हणजे समुद्रसपाटीपासून/पाण्याच्या ठिकाणापासून जागा जितकी दूर, तितके तिथे कॉलरा होण्याचे प्रमाण कमी. त्यांनी हे अभ्यासातून याचे predictive model दाखवायचा प्रयत्नही केला. खालील आलेख थेम्स नदीच्या पासूनची तुलनात्मक उंची आणि तिथे कॉलराला बळी पडलेल्यांची संख्या यांची तुलना दर्शवतो.
या आलेखाकडे बघता, पुरावा सबळ मानून त्यांनी असं अनुमान काढले, की थेम्स नदीच्या जवळच्या (कमी उंच जागी) विषारी हवा जास्त आहे, ज्यामुळे मृत्यू अधिक होतात आणि जसजसे उंच ठिकाणी जाऊ तसतसे विषारी हवेचे प्रमाण कमी होऊन बळींची संख्याही घटते.
अर्थातच, डॉ. स्नो यांचे अनुमान या मियाझ्मा थिअरीच्या प्रचलित प्रवाहाच्या विरुद्ध जाणारे असल्यामुळे त्यांना सहजी मान्यता मिळणे काही सोपे नव्हतेच. स्नो यांनी पुढील काळात कॉलरा आणि दूषित पाणी यांचा सहसंबंध अधिक बारकाईने तपासायला सुरु केला. त्याकाळी लंडन मध्ये पाइपद्वारे घरोघरी पाणीपुरवठा करणाऱ्या दोन मुख्य कंपन्या होत्या - Southwark & Vauxhall आणि Lambeth. स्नो यांनी या दोन कंपन्यांचा पाणीपुरवठा होणाऱ्या घरांमधे कॉलरामुळे होणाऱ्या मृत्यूंची आकडेवारी तपासली. Southwark & Vauxhall कंपनीकडून पुरवठा होणाऱ्या घरांमध्ये Lambeth कंपनीच्या घरांपेक्षा दहा पट जास्त मृत्युदर होता.
अधिक तपासाअंती Southwark & Vauxhall कंपनी थेम्सच्या ज्या भागातून पाणी घेऊन पुरवठा करत होती, तिथे औद्योगिक सांडपाण्यामुळे नदी प्रदूषित होत असल्याचे निदर्शनास आले. याउलट Lambeth कंपनी शहरापासून दूर, जिथे नदीच्या पाण्यात रसायने आणि सांडपाण्यामुळे होणारे घटक अत्यल्प होते अशा ठिकाणाहून पाणी घेत असल्याचे आढळले.
स्नो यांच्या या सर्व अभ्यासातून पुढे आलेल्या निरीक्षणांची, पुराव्याची दखल पुढे मात्र निश्चित घेतली गेली. स्नो यांच्या मृत्यूनंतर विल्यम फार यांनी स्वतः पुढच्या काळात आलेल्या साथींचा अभ्यास करून कॉलरा आणि दूषित पाणी यांच्यातल्या संबंधावर निर्णायकरित्या शिक्कामोर्तब केले.
या सगळ्यामध्ये जॉन स्नोच्या उत्तर शोधण्याच्या पद्धतीकडे नीट बघूयात.
समस्या आणि संख्यात्मक
वर्णन : त्यांनी भौगोलिक
नकाशा तयार केला
आणि मृत्यूची ताळेबंद
आकडेवारी मांडली.
गृहीतक : हातपंपावरचे दूषित पाणी
ग्रहण करणे हे साथीचे मूळ
आहे असा अंदाज
बांधला.
चाचणी : अपवादांसह सर्व मृत्यूची
तपासणी केली, आणि
त्यावर आधारित अनुमान
काढले.
उपाय योजना : हातपंप निकामी
केला, जेणेकरून अधिक
मृत्यूची शक्यता रोखली
गेली.
https://en.wikipedia.org/wiki/John_Snow
https://www.ph.ucla.edu/epi/snow/snowbook.html
Essential Epidemiology 4th Edition: Webb et al.
Image source: Wikipedia unless stated otherwise.
